Bożogrobcy, ZAKONNICY PODWÓJNEGO KRZYŻA, Fratres Cruciferi Dominici Sepulchri Hierosolymitani, Canonici Regulares Cudodes Sanctissimi Sepulchri Hierosolymitani, jako zakon zostali założeni w r. 1114 w Jerozolimie.
W r. 1099 po zdobyciu przez krzyżowców Jerozolimy, ukonstytuowała się przy tamtejszym sanktuarium Grobu Chrystusowego grupa kanoników świeckich, którzy zaczęli prowadzić życie wspólne. Patriarcha ówczesny Jerozolimy Arnulf z Rohez nadał im w 1114 roku regułę świętego Augustyna. Od czasu nadania im reguły zmienili styl życia z rycerskiego na zakonny. Według innej opinii historyków Godfryd z Bouillon lub jego następca Baldwin I, powołali do życia spośród uczestników wyprawy krzyżowej w celach obronnych charytatywnych i kultowych, wspólnotę, złożona z dwóch kategorii ludzi: rycerzy i duchownych. Grupa rycerzy (z racji czerwonego krzyża naszytego na białym płaszczu, zw. Fratres Cruciferi Dominici Sepulchri Hierosolymitani) miała na celu obronę miejsc świętych, stanowiła zakon rycerski, który po licznych modyfikacjach przetrwał do dnia dzisiejszego.
Zakon zatwierdził papież Kalikst II w 1122 roku i Celestyn II w 1143 r. Bożogrobcy tworzyli kongregację obejmującą siedem domów w Ziemi Świętej i przejawiali tendencję do rozszerzania się na kraje europejskie. Po zdobyciu w 1187 r. Jerozolimy przez Saracenów siedzibą Bożogrobców była Akka. Po jej opuszczeniu przez krzyżowców w 1291 r. przeor generalny rezydował w klasztorze św. Łukasza w Perugii (Włochy).
Bożogrobcy zajmowali się przede wszystkim duszpasterstwem parafialnym oraz szpitalnictwem. W roku 1471 zakon liczył ok. 2080 członków, a pod koniec XV wieku posiadał blisko 200 placówek rozmieszczonych w Lombardii, Toskanii, w Królestwie Neapolu, Niemczech, Węgrzech, Czechach i Polsce. Bożogrobcy na niektórych terytoriach przetrwali do czasów rewolucji francuskiej (1789), a na ziemiach polskich i w Hiszpanii do połowy XIX w. Kasata zakonu w Polsce nastąpiła w roku 1819.
W działalności duszpasterskiej i duchowości Bożogrobców dominował kult Męki Pańskiej i tajemnicy Zmartwychwstania.Bożogrobcy w PrzeworskuPierwsi Bożogrobcy przybyli do Polski w roku 1163 z Ziemi Świętej, sprowadzeni przez Jaksę z Miechowa, który dał im jako uposażenie Miechów, 40 km na północ od Krakowa (stąd w Polsce ich nazwa miechowici), gdzie powstał pierwszy konwent i poświęcony ok. 1170 roku kościół p.w. Grobu Pańskiego.
28 kwietnia 1393 roku biskup lubuski Jan erygował w Przeworsku parafię, którą w następnym roku zatwierdził biskup przemyski Maciej powierzając w niej duszpasterstwo Kanonikom Regularnym Stróżom Grobu Pańskiego Jerozolimskiego.
Parafia była bardzo rozległa. Należało do niej oprócz Przeworska kilkanaście wiosek i była erygowana przy kościele św. Katarzyny zlokalizowanym niegdyś na Małym Rynku. Wkrótce kościół ten okazał się za mały dla potrzeb duszpasterskich tak rozległej parafii, dlatego Bożogrobcy w latach 1430-1473, dzięki wielkiemu wsparciu Rafała Tarnowskiego wznoszą wspaniały kościół, pod wezwaniem Ducha Świętego, istniejący w swojej strukturze i stylu gotyckim po dziś dzień. Spośród placówek Bożogrobców w Polsce konwent przeworski, liczący od 10 do 12 zakonników posiadał znaczne, własne uposażenie. Przy parafii utrzymywano szkółkę parafialną i przytułek dla ubogich. Bożogrobcy przykładali dużą wagę do zapewnienia swoim członkom odpowiedniego wykształcenia. Kościół ten był konsekrowany w 1473 roku. Zbudowany na dziedzińcu zwanym „cmentarzem”, jest potężną sakralną budowlą w stylu gotyckim. W XVII w. dobudowano do kościoła 40 metrową wysoką wieżę. W r. 1718 dobudowano koło nawy bocznej od strony północnej kaplicę Grobu Pańskiego. Kościół jest otoczony częściowo murem (dawniej obronnym) i częściowo jednopiętrowym budynkiem. Dawniej był to klasztor Bożogrobców, obecnie plebania. W r. 1742 nastąpiło połączenie kościoła z klasztorem za pomocą nadwieszonej na arkadach galerii zewnętrznej. Nowy hełm wieży powstał około 1785 roku. W r. 1845 nastąpiło obniżenie dachu nad prezbiterium co przyniosło niekorzystny wygląd dla architektury świątyni. W latach 1908-1910 dobudowane zostały neogotyckie kruchty przy wieży od północy i od południa. Klasztor przeworski został objęty kasatą przez cesarza austriackiego Franciszka Józefa w r.1819. Ostatni proboszcz z zakonu Bożogrobców ks. Kasper Mizerski, zmarł w 1846 r. Od tego czasu działalność duszpasterską w parafii prowadzą kapłani diecezjalni. Świątynia przeworska zachowała swoje piękno gotyckobarokowe. Przetrwała różne kataklizmy, najazdy tatarskie, przemarsze obcych wojsk, zniszczenia podczas najazdu szwedzkiego (zrabowano grobowce fundatorów w prezbiterium kościoła), dwie ostatnie wojny, czasy komunistycznego zniewolenia. Dnia 29 XII 1982 roku został podniesiony, przez Ojca Świętego Jana Pawła II do godności Bazyliki Mniejszej. Dnia 19 marca 2003 roku została erygowana Kapituła Przeworska przy Bożym Grobie przez ks. Arcybiskupa Józefa Michalika Metropolitę Przemyskiego. Celem tej kapituły jest szerzenie kultu Męki Pańskiej oraz apostolstwo Pisma Świętego.Dnia 28 V 2012 roku ks.Arcybiskup Józef Michalik ustanowił w bazylice Sanktuarium Grobu Bożego.
W latach 1999-2012 dzięki usilnym staraniom ks. kustosza Stanisława Szałankiewicza, wykonano cały szereg prac konserwatorsko-renowacyjnych wewnątrz bazyliki; ołtarz główny (r. 1693), stalle po obydwóch stronach prezbiterium (r. 1751), łuk tęczowy z krzyżem i figurami pasyjnymi, dwa obrazy i płyty epitafijne (gotyk), pomalowano wnętrze bazyliki wraz ze sklepieniem, przeprowadzono kompleksową konserwację i renowację Kaplicy Groby Bożego oraz ambony i ołtarzy bocznych. Prace to mogły dość do skutku dzięki wielkiej ofiarności parafian,dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pomocy finansowej konserwatora wojewódzkiego i burmistrza oraz władz samorządowych miasta. Celem tych prac jest przywrócenie Bazylice pierwotnego wyglądu i piękna, które się nigdy nie starzeje lecz wręcz urzeka swoją głębią.Kaplica Bożego GrobuBudowę Kaplicy rozpoczęto kiedy prepozytem konwentu przeworskiego był ks. Franciszek Chodorowicz. Kaplica została konsekrowana w 1727 roku. W roku 1720 wykonano szereg pięknych malowideł ściennych w kopule Kaplicy Grobu Bożego, które przez dwa wieki były poryte bielą wapienną i dopiero zostały na nowo „wydobyte” podczas kompleksowej konserwacji i renowacji w roku 2005. Malowidła te przedstawiają „Chrystofanie”, czyli zjawienia się Jezusa Chrystusa po jego Zmartwychwstaniu. Ściany boczne są ozdobione wspaniałą sztukaterią w wykonaniu sławnego sztukatora Fryderyka Baumana. Do Kaplicy Grobu Bożego od wewnątrz Bazyliki prowadzą drzwi ozdobione pięknym, rzeźbionym portalem w czarnego marmuru. W górnej jego części znajduje się napis wyjęty z proroka Izajasza (Iż 11,10)”Et erit sepulchrum eius gloriosum – I grób Jego będzie sławny”.
Trzeba nadmienić, że w Kaplicy Grobu Bożego po śmierci ostatniego bożogrobca nie było sprawowanej liturgii. Dopiero w roku 1969 z inicjatywy ówczesnego ks. prałata Adama Ablewicza, po przeprowadzeniu odpowiednich prac remontowych rozpoczęto w niej odprawiać nabożeństwa.
W części północnej kaplicy znajduje się kopia Grobu Bożego z Jerozolimy. Wzorcem tej kopii był najprawdopodobniej relikwiarz w kształcie Grobu Jerozolimskiego, po jego renowacji, z roku 1555. Przeworska budowla jest wiernym odbiciem wspomnianego relikwiarza. Konserwację i renowacje Grobu Bożego wykonano w roku 2007.Było to niezwykłe przedsięwzięcie konserwatorskie. w trakcie prac przywrócono oryginalny XVIII wieczny wygląd budowli z początku jej powstania. Na podstawie zachowanych archiwaliów zrekonstruowano wieżyczkę, tzw. „tempietto”, która stanowi zwieńczenie budowli. Całość Grobu Bożego jest pokryta dwudziestocztero karatowym złotem i wygląda imponująco. Grób Boży w kaplicy przewoskiej bazyliki został wybudowany z cegły. Składa się z dwóch części: przedsionka, zwanego „Kaplicą Anioła” i właściwej komory Grobowej, w której znajduje się mensa ołtarzowa, gdzie odprawia się Mszę św. Na ścianie północnej Kaplicy jest namalowany obraz Chrystusa Zmartwychwstałego z roku 1782. Stanowi piękne tło dla Grobu Pańskiego. Twórcą tego obrazu był miejscowy malarz przeworski Antonii Jopiński. W kaplicy odnowiono dwa zabytkowe ołtarze, które swoją treścią dopełniają wymowę Grobu Bożego. W jednym z ołtarzy jest obraz przestawiający „Zdjęcie z krzyża Pana Jezusa” a w drugim przedstawiona jest Maria Magdalena z uczniami Chrystusa przy pustym Grobie. w tym roku 2008, trwają finalne już prace nad renowacją posadzki ceramicznej i marmurowej w kaplicy a także przy portalu marmurowym.
Kaplica ta jest nie tylko cennym zabytkiem dziedzictwa narodowego, ale jest przede wszystkim miejscem kultu religijnego. Do bazyliki przeworskiej przybywają pielgrzymi nie tylko z Polski, ale i z innych krajów świata, aby tutaj pomodlić się, uczestniczyć we Mszy celebrowanej w Bożym Grobie i głosić chwałę Chrystusa Zmartwychwstałego. Przebywający pielgrzymi z wielka wiarą i miłością całują skałę Chrystusowego Grobu Jerozolimskiego, znajdującą się na frontonie Grobu Bożego. Przy Grobie Bożym w Przeworsku powołano specjalne bractwo (1659), które miało szerzyć cześć Grobu Bożego, Chrystusa Zmartwychwstałego. w tym celu wydano już w roku 1762 „Odgłos Triumfalny Grobu Chrystusowego” (s. 114) autorstwa ks. Jakuba Radlińskiego, gdzie zamieszczono Godzinki o Bożym Grobie.
Wybrane zabytki kościoła
1. Ołtarz główny
Wykonany w stylu toskańskiego baroku. Centralną postacią jest Chrystus ukrzyżowany a koło niego figury-rzeźby św. Jakuba Apostoła i św. Augustyna, bpa Hippony, patronów Bożogrobców. Szczyt ołtarza wieńczy scena koronacji Matki Boskiej obok umieszczono jeszcze figury św. Michała Archanioła i świętych Apostołów Piotra i Pawła. Na ołtarzu umieszczono w osobnych relikwiarzach relikwie świętych Marcina i Benedykta, Sewery i Lukundy, Maurycjusza i Prymitywy, św. Pawła oraz uzyskane w XVIII wieku relikwie św. Krzyża.
2. Obraz Epitafijny rodziny Rafała Tarnowskiego
Obraz namalowany na desce w XV wieku przestawia Matkę Najświętszą z Dzieciątkiem Jezus, trzymającym w lewej rączce owoc granatu, symbol męki. Postać Matki Bożej otoczona jest promieniami i obłokami. Po prawej stronie Archanioł Rafał, patron dwóch klęczących Rafałów Tarnowskich (ojca i syna). Po lewej stronie widzimy św. Elżbietę Węgierską, polecającą Matce Najświętszej żonę Rafała Tarnowskiego Elżbietę i jej dwie córki. Święta trzyma w prawej ręce chleb i wino.
3. Chrzcielnica spiżowa z 1400 r., jest najstarszym zabytkiem w kościele. Wykonana ze spiżu, ma kształt kielicha ustawionego na marmurowych progach. Trzon chrzcielnicy posiada ozdobny gzyms, pod którym znajdują się gotyckie napisy, herby Bożogrobców, herb Leliwa, Topór i Nałęcz właścicieli Przeworska.
4. Ambona z 1713 roku, bogato rzeźbiona i złocona. Na koszu ambony widnieją rzeźby 4 ewangelistów. Nad amboną jest umieszczony baldachim w kształcie wieży, na szczycie której znajduje się figura św. Grzegorza Wielkiego – papieża. W podniebiu baldachimu gołębica – symbol Ducha Świętego. Na zaplecku obraz św. Jana Ewangelisty, malowany na płótnie. W zwieńczeniu bramki rzeźba proroka Dawida.
5. Stalle barokowe zostały wykonane w r. 1751 i posiadały formę architektoniczną zbliżoną do obecnej. Od strony południowej „chórek” dla chorych księży, przeszklony, może później stanowił loggię Lubomirskich. Stalle są umieszczone po obu stronach prezbiterium, bogato rzeźbione i złocone, z klęcznikiem i oparciem, z baldachimem zdobionym lambrekinem i kartuszami w zwieńczeniu (16 sztuk) przedstawiające emblematy i napisy obrazujące wielorakie działanie Ducha Św.
6. Obraz epitafijny ze sceną Ukrzyżowania – XVII wiek, olejny na płótnie z wizerunkiem Chrystusa Ukrzyżowanego. Pod krzyżem od lewej klęczą małżonkowie z 3 córkami. Za postacią donatora św. Franciszek z rozłożonymi rękoma. po prawej pod krzyżem Matka Boża. U góry, w tondzie wizerunek Boga Ojca.
